Wat is blauw?

Oneindig blauw

‘Dicht bij elkaar stonden ze in de verte te turen, waar de bergen blauw waren als puur verlangen.’

– Cornelia Funke, Nacht van Inkt

Wanneer je door een museum loopt is er meestal wel iets wat je aanspreekt. Misschien is het de houding van dat beeld wat daar in het midden staat. Misschien is het de lichtval in dat ene schilderij. Misschien is het juist wel iets wat niet als ‘kunst’ is bedoeld zoals het tafeltje met foldertjes in de hoek. Dan sta je even stil, bewust of onbewust, en kijk je wat langer naar wat jouw blik in die richting heeft getrokken. Misschien weet je al wat jouw blik trekt en ga je daar bewust naar op zoek. Of misschien laat je je blik dwalen door de zaal en loop je naar dat gene wat jou opvalt. Wanneer ik mijn blik door de zalen van musea laat dwalen blijft deze toch altijd weer hangen op de kleur blauw. Van de zeegezichten in 12 verschillende tinten blauw tot de abstracte egaal blauwe doeken. Het maakt niet uit welke kleur blauw er gebruikt is. Donker, licht of iets er tussen in. De kleur blauw is altijd het eerste wat ik zie in een schilderij voordat ik de rest van het werk in me op kan nemen. Maar wat is het toch aan dat blauw wat me zo mee die diepte in trekt? Dat maakt dat ik er steeds weer naar wil kijken? Is het een bepaalde emotie of gevoel wat dat blauw uitstraalt? Is dat dan voor iedereen het zelfde of ervaren mensen dat anders?

Wat voelt blauw?

(Waar denken wij aan als we ons met de kleur blauw omringen?)

‘Ze waren weg, hadden hem alleen gelaten met al dat blauw, dat zo slecht paste bij het rood van het vuur. Blauw als van de avondhemel, blauw als de bloemen van de ooievaarsbek, blauw als de lippen van de drenkelingen, blauw als het hart van een vlam die al te warm wordt.’

– Cornelia Funke, Nacht van Inkt

Blauw. Wat voelt er eigenlijk blauw? Is het de zee die zijn azuurblauwe golven op het Middellandse-zee strand stort? Zijn het de blauwe druifjes die hun tere bloempjes in het vroege voorjaar laten zien. Is het de mantel van Maria die ze beschermend om haar kind heen legt. Of is het juist de hemel die door de jaren heen zo ongeveer alle mogelijke tinten blauw al eens heeft aangenomen? Als jij je ogen zou sluiten. Je zou de wereld om je heen even achter je laten en je zou je alleen nog maar in het blauw bevinden. Hoe zou deze wereld dan aanvoelen als je hem zou kunnen aanraken? Is deze wereld dan zacht en donzig of juist hard en hoekig? Of kan je het helemaal niet aanraken, glipt het als rook of water tussen je vingers door. Hoe zou deze wereld klinken? Wat voor geluid hoor je? Is het een fijn geluid of wil je hier graag weer weg? Proef je iets op je tong? Zit er ook een geur aan deze wereld? De antwoorden op deze vragen blijken erg te verschillen:

Rook, Maandag, De zee, Doorzichtig Concentratie, Evenwicht, Winter, Fris, Als een walvis, Zout, De hemel, Stilte, Koud, Nat, Als een cocon die je omhult, Schaduw, Heel zacht, Als een wolkje, Schemering, Ademhaling.

Blauw wordt geassocieerd met ontzettend veel verschillende dingen. Dingen die van zichzelf blauw zijn. Maar ook dingen die je misschien normaal helemaal niet aan blauw zou koppelen. Vaak hebben mensen een eigen associatie bij de kleur blauw door een herinnering of gebeurtenis die er voor hen aan vast zit. Naast een eigen gevoel bij de kleur blauw zijn er ook kleuren blauw die we als samenleving ergens aan associëren. Sommige van deze associaties gaan best ver terug in de geschiedenis. Denk bijvoorbeeld aan de donkerblauwe kleur die bedrijven gebruiken in hun logo’s of uniformen. Het gebruik van deze kleur in uniformen begon in het Franse leger die de minder praktische kleur rood verruilde voor de donkere kleur blauw van het Indigo. Hier komt dan ook de kleur ‘Marine blauw’ vandaan en deze wordt sindsdien geassocieerd met bescherming, vertrouwen, betrouwbaarheid en anonimiteit. (St Clair, 2017, p.181)

‘Sinds de eerste wereldoorlog is blauw voor meer dan de helft van de volwassenen in west Europa en de verenigde staten de favoriete kleur.’ (Uitgeest, 2010, p. 162) Het is een kleur die door de minsten culturen wordt afgewezen. (Edm, 2011) en het geeft de mensen een veilig gevoel. Een gevoel wat relateert aan het beschermende en betrouwbare.

Maar het blauw zit niet alleen in ons verleden. We associëren het ook met de toekomst. Denk aan de kleur die van computerschermen afkomt en uit mobieltjes straalt. Deze kleur blauw noemen wij ‘elektrisch blauw.’ De kleur heeft zijn oorsprong bij de kernramp in Tsjernobyl. Waarbij het licht van de explosie zo’n helderblauwe kleur had dat deze oogverblindend was en je hier eigenlijk niet naar kon kijken. Hoewel we ons allemaal omringen met deze kleur, voelen we ons er niet bij op ons gemak. ‘Misschien vertrouwen we onszelf niet met al die krachten die tot onze beschikking staan. Eén vergissing kan een rampzalige verwoesting veroorzaken’ (St Clair, 2017, p. 203)

7

Ook de Zwitserse (kleuren)psycholoog prof. M Lüscher (1977) deed onderzoek naar de kleur blauw. Hij ontdekte dat door het kijken naar blauw de ademhaling van proefpersonen vertraagt, de polsslag wordt gedempt en de bloeddruk naar beneden gaat. (Uitgeest, 2010, p. 165) Blauw associëren we niet alleen met rust, we worden er ook letterlijk rustiger van. Ons hele lichaam reageert op het feit dat we blauw zien. Of reageert juist niet. Steiner schrijft hier namelijk over dat blauw onze zenuwen niet aantast zoals rood of geel dat doen. ‘Het lichaam stuurt een gevoel van welbehagen naar het oog en daardoor naar het hele lichaam.’ (Steiner, 1999, p. 122) Naast de verschillende associaties die we hebben bij de kleur blauw worden we er ook letterlijk rustiger van. We voelen ons meer als onszelf als we ons omringen met de kleur blauw.

Blauw hoeft niet alleen een kleur te zijn waar je je veilig of rustig bij voelt of die je kunt vertrouwen. Het is ook een kleur waar je voor op je hoede moet zijn. Hoe je je voelt bij een kleur blauw hangt dus helemaal af van de associatie die je bij een bepaalde kleur hebt. Sommige associaties hangen af van de samenleving waar je je in begeeft andere hangen af van wat je hebt meegemaakt. Voor iedereen is de kleur blauw dus anders. Maar geld dit ook voor de ultieme kleur blauw? Is die kleur dan ook voor iedereen anders? We weten nu hoe wij de kleur blauw zien. Welk gevoel wij aan de kleur koppelen. Maar wat kan blauw nog meer?

Wat kan blauw?

(Wat doet de kleur met ons?)

‘Waarom weet ik niet meer hoe ze heten? vroeg hij.
Omdat wij je hart gewassen hebben, antwoordden ze. Omdat we het gewassen hebben in het blauwe water dat deze wereld van die andere scheidt. Daardoor vergeet je.’

– Cornelia Funke, Nacht van Inkt

Blauw is een kleur die je niet moet onderschatten. Want blauw kan veel meer dan je in eerste instantie zou denken. Het is een kleur die de mensen al lange tijd gebruiken om zich te uiten. De kleur blauw

bestaat al erg lang namelijk. Maar toch is de kleur niet zo oud als wij denken. Dit komt omdat voor de kleur blauw een stuk meer moeite moet worden gedaan om het pigment te maken dan voor andere kleuren. Het oudst gevonden pigment komt uit het oude Egypte. Sindsdien zijn er in verschillende culturen veel verschillende kleuren blauw teruggevonden.

In het Europa van vroeger werden rode en bruintinten juist erg bewonderd. Het blauw werd in deze tijd nauwelijks gebruikt en wanneer het wel werd gebruikt werd het verbonden met barbaarse activiteiten. De Keltische soldaten beschilderden hun lichaam met blauwe verf en er wordt beweerd dat vrouwen dat ook deden voordat ze deelnamen aan een orgie. In Rome werd de kleur blauw en dus ook blauwe kleding gebruikt voor begrafenissen en bij rouw. Het was een kleur van ongeluk. (St Clair, 2017, p.180)

Ook buiten Europa zijn er veel culturen te vinden waar blauw een bijzondere plek heeft gekregen. Denk aan landen als Peru, Mali, Indonesië, Palestina en Egypte. Hoewel de kleur daar ook werd gebruikt voor begrafenisrituelen en rouw waren hier geen negatieve emoties aan gekoppeld. Vooral de donkere kleur van het indigo werd hier veel voor gebruikt. Egyptische textielververs regen al rond 2400 voor Christus dunnen stroken indigoblauw stof door de randen van Mummiedoeken en ook de begrafenismantel van Toetanchamon (regeerde van. ± 1333 tot 1323 voor Christus) was helemaal indigo blauw. (St Clair, 2017, p.190)

In het oude Egypte stond de kleur blauw voor de hemel en de Nijl en hiermee ook voor de overgang naar het hemelrijk. De Nijl was namelijk de grens tussen de plaats waar de levende mensen wonen, aan de ene kant van de rivier, en de plaats waar de doden naartoe werden gebracht en begraven, aan de andere kant van de rivier. Het blauw werd beschouwd als een kleur die het kwaad verdreef en de mensen gaven er een magische kracht aan.

De kleur hemelsblauw werd in verschillende culturen gezien als spiritueel en vredig. ‘Veel hindoegoden, waaronder Krishna, Shiva en Rama, worden afgebeeld met een huis in de kleur van de hemel, als symbool voor hun verbondenheid met het oneindige.’ (St Clair, 2017, p. 204)

Blauw heeft een lange geschiedenis waarin het is verweven met vele verschillende culturen waarin het de mensen hielp zich te uiten. Hun verdriet, rouw en gemis maar ook hun relatie met de godenwereld. En nog steeds is blauw een kleur die de mensen helpt om zich op een spirituele manier te uiten.

Denk bijvoorbeeld aan Picasso. Na de dood van zijn zusje was dit de enige kleur die bij de emoties paste die hij voelde: ’Hij keerde bijna het hele palet de rug toe, afgezien van de enige kleur waarmee hij zijn verdriet kon uiten: blauw.’ (St Clair, 2017, p. 204)

Steiner beschrijft de kleuren rood geel en blauw als de glanskleuren omdat deze kleuren het meest stralen van allemaal. Elk van deze kleuren straalde volgens hem op zijn eigen manier. Blauw beschrijft hij als volgt: ’Blauw, het innerlijk samenpakken, het teruggeworpen worden, het zich terugtrekken op het eigen innerlijk, dat is de glans van de ziel. (Steiner, 1999, p. 39)

Maar wat is dat dan ‘de glans van de ziel’. Het woord ziel kan je op verschillende manieren interpreteren. Maar over het algemeen wordt het gezien als: ‘Het niet-stoffelijk gedeelte vanwaaruit de mens leeft; onsterfelijk deel van de mens’ (“ZIEL”, z.d.). Het blauw wordt dus eigenlijk ervaren als een overgangsgebied tussen onze wereld. De wereld van het sterfelijke en materiële naar de wereld van het immateriële, het spirituele. Steiner vat in deze woorden dus samen wat de mens al hele lange tijd voelde. Ook andere kunstenaars weten woorden te geven aan dit gevoel van de kleur blauw.

‘Altijd schaduwachtig, en neigt in zijn grootse pracht naar het duister.’ Schrijft Johannes Itten. (Uitgeest, 2010, p. 218) Het duister klinkt misschien negatief en daar wordt het ook zeker mee geassocieerd maar ik denk niet dat dat altijd zo hoeft te zijn. Het duister heeft ook een bepaalde aantrekkingskracht. Een soort veiligheid die je als een mantel om je heen kan slaan. ‘Hoe donkerder het blauw wordt, hoe meer het de mens naar het oneindige trekt en het verlangen opwekt naar het reine en het bovenzinnelijke.’ Schrijft Wassily Kandinsky (Uitgeest, 2010, p. 216)

Misschien heb je het wel eens ervaren. Misschien ken je dat gevoel helemaal (nog) niet. Maar wanneer je voor een blauw kunstwerk staat. Een blauw schilderij. Dan doet dat iets met je. Je kan er als het ware helemaal ingezogen worden. Het blauw neemt je dan dus eigenlijk mee. Mee naar die andere wereld. Mee naar het oneindige. Maar kom je echt in een andere wereld? Ik denk het niet. Die andere wereld zit stiekem al in je. En blauw laat deze wereld alleen maar zien. Als een soort sleutel die een deur in je opent die je zelf niet kan openen. De ultieme kleur blauw is een kleur die deze weg voor je kan openen. Je mee kan nemen deze diepte in.

Wat doet blauw?

(Hoe gebruiken wij deze kleur? Hoe wil de kleur gebruikt worden?)

‘De hemel boven de huizen was nog altijd blauw, maar het was donkerblauw, donker als het diepste water.’

– Cornelia Funke, Hart van Inkt

Blauw zorgt voor diepte. Niet alleen een innerlijke diepte maar het zorgt ervoor dat we ook werkelijk tussen de kleuren in kunnen staan. Wanneer je de andere kleuren, rood en geel, mengt met blauw worden ze koeler en kun je een schaduwkant geven aan de kleur. In de schaduw is dus altijd wel een blauwtint te vinden en dat maakt dat de wereld om ons heen gaat leven. Dat er ruimte ontstaat. Maar blauw maakt niet alleen fysieke ruimte. Ook innerlijk ontstaat er ruimte. Volgens Goethes kleurenleer komt het rood op ons af en gaat het blauw juist van ons vandaan. Als twee tegenpolen die elkaar afstoten. Het rood gaat door je heen, het straalt en verwarmt je terwijl het blauw juist steeds verder wegtrekt. ‘Blauw trekt me met zich mee, geeft me de ruimte en ik kom tot mezelf.’ (Bruin & Lichthart, 2009, p.47) Het blauw maakt dus innerlijke ruimte voor jezelf.

Steiner schrijft dat wanneer je de kleur blauw wilt schilderen je de kleur moet kennen. Daarmee bedoelt hij niet meteen de kennis van hoe je de kleuren kan mengen maar juist de kwaliteiten van de kleur. Wat doet het blauw met een mens? Hoe wil de kleur blauw geschilderd worden? Wanneer je dat begrijpt kun je je helemaal inleven in een kleur en kun je de kleur op de juiste manier gebruiken.

Maar hoe weet je nu hoe de kleur blauw geschilderd wil worden? Steiner schrijft dat de kleur blauw het tegenovergestelde wil van geel. Geel straalt je tegemoet en wil in het midden zo verzadigd mogelijk zijn en naar kanten juist ‘uitstralen’, zachter worden. Blauw zit precies andersom in elkaar. Blauw wil juist aan de randen het meest verzadigd zijn en in het midden juist het minst. Dan is de kleur blauw volgens hem in zijn element. (Steiner, 1999, p. 34). Dit klinkt in eerste instantie misschien een beetje vaag. Totdat je dit zelf gaat uitproberen en blauw gaat schilderen zoals Steiner blauw uitlegt. Dan merk je dat wanneer je het blauw schildert alsof het geel is dit minder goed bij de kleur past dan wanneer je het blauw schildert zoals het bedoeld is. Dan merk je tijdens het schilderen al dat het blauw meer tot zijn recht komt.

Wat is blauw? (Conclusie)

‘Van boven sijpelde het donkerblauw naar beneden, als uitlopende inkt. Het was zo mooi dat het pijn deed.’

– Cornelia Funke, Nacht van Inkt

De ultieme kleur blauw. Op een bepaalde manier klinkt dit heel definitief. Alsof er maar één juiste kleur blauw is. Maar al gaande dit onderzoek kwam ik erachter dat er niet een blauw hoeft te zijn. De kleur blauw wordt met heel veel verschillende dingen geassocieerd. De zee, de hemel, koud, nat, omhullend etc. Al deze dingen hebben een andere kleur blauw. Iedereen heeft namelijk ook een andere associatie met de kleur blauw. Voor iedereen is de kleur anders en heeft deze een andere betekenis. Maar kan er dan één ultieme kleur blauw zijn?

De kleur blauw is een kleur waar je je prettig bij voelt. Die je rust geeft en betrouwbaar en eerlijk aanvoelt. Een kleur blauw die iets in je raakt. Waar je naar wilt blijven kijken. Die, wanneer je hem op de juiste wijze gebruikt, je mee kan nemen naar het oneindige. Dat is wat de ultieme kleur blauw doet. Maar hoe je deze kleur invult is aan jou. Is het een lichte kleur of juist een donkere blauw. Koud of juist warm. En hoe schilder jij het op het doek?

Met dit in mijn hoofd ben ik opzoek gegaan naar wat de ultieme kleur blauw voor mij betekent. Voor mij is het een kleur blauw die misschien iets meer naar het donker nijgt dan naar het licht. Een kleur die echt helemaal blauw is. Waar het geel nog geen groen van heeft gemaakt en het rood nog geen paars. Een kleur die je van buiten naar binnen schildert. Na veel kleuren blauw te hebben geschilderd. Na veel te hebben vergeleken. Te zoeken naar wat voor mij goed voelde heb ik een kleur gevonden die voor mij de ultieme kleur blauw zou kunnen zijn.

‘Veel andere pigmenten hebben een tikje groen in zich, maar ultramarijn is een zuiver blauw.’

(St Clair, 2017, p.184)

Bronnen

Citaten bij elk hoofdstuk:
Inleiding: Funke, C. (2006). Nacht Van Inkt. Querido. (p. 409)

Hoofdstuk 1: Funke, C. (2009). Nacht van inkt. Querido. (P. 222)

Hoofdstuk 2: Funke, C. (2009). Nacht van inkt. Querido. (P. 223)

Hoofdstuk 3: Funke, C. (2006). Hart Van Inkt. Querido. (p. 423)

Conclusie: Funke, C. (2006). Hart Van Inkt. Querido. (p. 112)

St Clair, K. S. (2017). Het geheime leven van kleuren. Meulenhoff. Steiner, R. (1999). Het wezen van de kleuren. Vrij Geestesleven. Uitgeest, W. (2010). De binnenkant van blauw. Christofoor.

Bruin, D., & Lichthart, A. (2009). Schilderen op school: een werkboek voor primair, voortgezet en beroepsonderwijs, ontwikkeld vanuit de vrijeschoolpedagogie. Christofoor.

ZIEL. (z.d.). In Van Dale. https://www.vandale.nl/gratis- woordenboek/nederlands/betekenis/ZIEL

Edm, E. (2011, 12 oktober). Blauw is de meest populaire kleur. De Standaard. https://www.standaard.be/cnt/dmf20111012_061